پس از گردآوری داده‌هایی که فرآیند تجزیه‌وتحلیل آماری و آزمون فرضیه‌ها بر اساس آنها انجام می‌شود، محقق باید نوع داده‌های مورد استفاده را بداند؛ زیرا هر نوع داده‌ای آزمون‌های خاص خودش را دارد و عدم آگاهی محقق از این موضوع باعث می‌شود که وی در این زمینه دچار خطاهای جدی در تحقیقات خود شود و در نتیجه نتایج تحقیق گمراه‌کننده خواهد بود. در این مقاله به معرفی انواع داده‌های آماری و مراحل انتخاب نمونه مناسب تحقیق خواهیم پرداخت.

طبقه‌بندی داده‌های آماری

داده‌ها را می‌توان به دو نوع اصلی طبقه‌بندی کرد:

1- داده‌های کیفی (Qualitative Data)

این شکل از انواع داده‌های آماری به دو نوع تقسیم می‌شوند: داده‌های اسمی(Nominal Data) و داده‌های ترتیبی(Ordinal Data). داده‌های اسمی به صورت غیرعددی هستند، یعنی قابل اندازه‌گیری نیستند و متشکل از دسته‌هایی است که بین آنها هیچ تفاوتی نیست، مانند جنسیت که از دو دسته مذکر و مؤنث تشکیل شده است که با عدد (1) به مذکر و (2) به مؤنث اشاره می‌کنیم یا سوالی که پاسخ آن «بله» یا «خیر» است که بله را با (1) و خیر را با (0) نشان می‌دهیم و خطای محقق در انجام عملیات حسابی روی داده‌های اسمی است.

داده‌های ترتیبی نیز به صورت غیرعددی هستند و نمی‌توان روی آن عملیات حسابی انجام داد و تفاوت آن با داده‌های اسمی در روند مقایسه و چیدمان بین لایه‌های متغیر مانند سطح تحصیلات «ابتدایی (1)، متوسطه اول(2)، متوسطه دوم(3)، دانشگاه و بالاتر(4)». در این حالت میانگین حسابی یا هر عملیات حسابی روی آن داده بی‌معنا است.

2- داده‌های کمی یا عددی (Quantitative Data)

این نوع داده‌ها نیز به دو نوع داده‌های فاصله‌ای (interval data) و داده‌های منطقی (Rational Data) تقسیم می‌شوند. داده‌های فاصله‌ای به صورت عددی هستند و می‌توان بر روی آنها محاسباتی مانند میانگین حسابی، انحراف معیار و غیره انجام داد. این مقیاس با تساوی فواصل بین رتبه‌ها مشخص می‌شود که گاهی به آن «مقیاس فاصله» می‌گویند. این مقیاس اغلب در علوم تربیتی، روانشناسی و علوم اجتماعی مانند سنجش هوش و غیره استفاده می‌شود. شایان ذکر است که صفر در این مقیاس به معنی این نیست که صفر در آن خاصیتی ندارد، مثلا نمره صفر دانش‌آموز به این معنا نیست که چیزی از درس و دوره تحصیلی خود نمی‌داند.

در نهایت، داده‌های منطقی بالاترین سطح از انواع داده‌های قبلی را دارا هستند؛ زیرا با طبقه‌بندی (داده‌های اسمی)، ترتیب (داده‌های ترتیبی)، فواصل مساوی (داده‌های فاصله‌ای) و ویژگی نسبی مشخص می‌شوند. به این معنی که صفر در این داده خاصیت عدم و و نبودن را می‌رساند مثلا سرعت ماشین برابر با صفر کیلومتر به معنای متوقف بودن خودرو یا اینکه وزن فردی با 60 کیلوگرم دو برابر وزن فردی با وزن 30 کیلوگرم است.

انتخاب نمونه مناسب برای تحقیق

در تحقیقاتی که جامعه آماری با تعداد اعضای بیشتر را هدف قرار می‌دهند، استخراج اطلاعات و داده‌ها از همه اعضای جامعه دشوار است، بنابراین یک نمونه گزینشی از جامعه انتخاب می‌شود. برای انتخاب نمونه مناسب برای تحقیق باید به مجموعه‌ای از ویژگی‌های مورد نیاز توجه شود که در راس آن‌ها توانایی نمونه برای بازنمایی این جامعه و دارا بودن همان ویژگی‌های آن قرار دارد.

این نمونه به عنوان گروهی از افرادی تعریف می‌شود که محقق برای مشارکت در تحقیق تعیین می‌کند و نه گروهی از افرادی که ملزم به مشارکت در تحقیق هستند. تعیین نمونه مناسب برای تحقیق در شرایط متعددی از جمله در دسترس بودن ویژگی‌ها و خصوصیات جامعه اصلی در نمونه صورت می‌پذیرد. هیچ سازگاری بین تعداد اعضای نمونه و تعداد افراد موجود در جامعه اصلی وجود ندارد. همچنین به همه اعضای جامعه اصلی فرصتی برابر برای گزینش شدن و پیوستن به نمونه تحقیق داده می‌شود.

مراحل انتخاب نمونه تحقیق مناسب

1- تعیین اهداف تحقیق

تعیین اهداف، سنگ بنای موفقیت هر کاری است و در این مرحله راهنمای موفقیت در بقیه مراحل است. اگر هدف تحقیق، شناسایی مشکل مربوط به یک مدرسه خاص باشد، نیازی به تشکیل نمونه‌ای نیست که بتواند نتایجی را ایجاد کند که به همه مدارس تعمیم داده شود، بلکه این مدرسه برای تحقیق کافی است. اما اگر محقق نیاز به تجزیه و تحلیل مسأله‌ای مانند ترک تحصیل دانش‌آموزان متوسطه داشته باشد، باید نمونه‌ای را انتخاب کند که این بخش را در کل نشان دهد.

2- انتخاب جامعه اصلی

ما از این جامعه اصلی نمونه را تعیین می‌کنیم. بنابرین جامعه، هدف اصلی تحقیق است؛ زیرا محقق در نهایت تلاش می‌کند تا نتایج را به آن تعمیم دهد. می‌توان گفت که ما نمونه ها را مورد بررسی قرار نمی‌دهیم، بلکه جوامع را مورد بررسی قرار می‌دهیم. نمونه‌ای که ما تعیین می‌کنیم تنها ابزاری برای تجزیه‌و‌تحلیل ویژگی‌های کل جامعه است. بنابراین، گام اصلی در تعیین نمونه، شناسایی ویژگی‌ها و خصوصیات جامعه است. تعریف جامعه حداقل شامل یک ویژگی است که آن را از سایر جوامع متمایز می‌کند. هدف از تعریف جامعه، تعیین تعداد افراد موجود در آن است.

3- شناسایی ویژگی‌های جامعه

در هنگام تعریف ویژگی‌های جامعه، فهرستی از این ویژگی‌ها را از نظر تحقیق، یعنی از نظر متغیرهای موجود در تحقیق مانند (سن ، جنسیت، مقطع تحصیلی،  موقعیت اجتماعی و شغل) مشخص می‌کنیم. این ویژگی‌ها فقط برای افراد است و جوامع دیگری مانند جوامع یک نوع گیاه یا ترکیبات شیمیایی یا فیزیکی وجود دارند که ویژگی‌های خاصی دارند. مثلا هنگام تعیین نوع خاک مناسب برای یک کشت خاص، خاک دارای ویژگی‌های دیگری مانند رنگ، حاصلخیزی، میزان جذب و غیره است. طبیعی است که این ویژگی‌ها با توجه به اهداف پژوهش متفاوت است.

4- تعیین اندازه جامعه

با توجه به اینکه قوانین متعددی در رابطه با تعیین حجم نمونه وجود دارد که هر مطالعه یا پژوهشی دارای اهداف خود است، اما آمار استنباطی تأکید بر افزایش حجم نمونه دارد. همچنین از آنجایی که با افزایش حجم نمونه، فرصت بازنمایی افزایش می‌یابد، محقق خود را در مقابل دو انتخاب می‌بیند:

• اول اینکه نمونه نسبتا کوچک باشد که رسیدگی به آن از همه جوانب «تشخیص متغیرها، هزینه‌های پایین و سریع رسیدن به نتایج» آسان باشد. اما در این حالت، نمونه نشان‌دهنده جامعه نیست و پژوهش فایده‌ای ندارد).
• دوم اینکه یک نمونه بزرگ با فرصت‌های بازنمایی بالا انتخاب کند. اما در این حالت کنترل متغیرها به دلیل تعداد زیاد آنها و تعامل آنها با یکدیگر به گونه‌ای که از قبل قابل پیش‌بینی نیستند، دشوار است. علاوه بر تلاش، زمان و هزینه‌ای که محقق متحمل می‌شود.

سخن پایانی

حجم نمونه مناسب برای تحقیق به عوامل متعددی در تحقیق از جمله نوع جامعه اصلی، نوع تحقیق، فرضیه‌های تحقیق، هزینه‌های تحقیق، اهمیت نتایج، روش‌های گردآوری داده‌ها و دقت مورد نیاز در تحقیق بستگی دارد. در هر صورت انتخاب نمونه مناسب برای تحقیق مستلزم مقداری تجربه برای درنظر گرفتن همه این عوامل است. در این مقاله با انواع داده‌های آماری و مراحل انتخاب نمونه مناسب تحقیق آشنا شدیم. امیدواریم که برای شما مفید واقع شود.

سوالات متداول

شما هم می‌توانید تجربیات و دیدگاه‌های خود را در رابطه با این موضوع با ما به اشتراک بگذارید.